Herri arnasa, euskal kulturaren transmisioari eta nazioarteko zabalpenari

Euskal kultura plazara eramateko herrian zegoen grina hezurmamitu zuen gazte talde hark ezin zuen imajinatu herri proiektuak 70 urte bete eta katebegi sendo bat izaten jarraituko zuela, transmisioan eta «euskal nortasuna munduan zehar zabaltzen».

Ez dira talde guztiak 70 urte jardunean betetzera heltzen, are gutxiago euskal dantzen munduan. Hamarkada batzuk daramatza fokuak dantza tradizionalen plazetatik aldenduta eta, hala ere, aldaketa handien artean bizirautea egokitu zaien euskal dantzek beren espazioa kontserbatu dute, tradizioen ondoan, agertoki eta formatu berriak plazaratuz, eta ikerketa, nazioarteko agertokiak eta lan gogorra uztartuz. 70 urte igaro dira Galdakaon Andra Mari izeneko dantza talde bat jaio zenetik, bizitza oso bat, dena euskal nortasunari lotutako kultura adierazpenaren transmisioari emana. Mundura begiratzeari utzi ez dion proiektu baten buruan dagoen komunitateak hartu du GAUR8, iraganaz, orainaz eta etorkizunaz hitz egiteko.

1955. urtera, diktadura frankistaren urte beltzetara itzuli behar da taldearen sorrerara hurbiltzeko. Debeku eta jazarpen garai haietan, dantza, ospakizun eta erritualen berreskurapenari ekin zion gazte talde batek. Hasiera haietan ibili ziren lagunen artean, Xabino Larrea, Ariznabarreta anaiak, Agirre eta Azkueta izenak aipatu dituzte, baita Kepa Artetxerena ere, «gorputzak utzi bitartean dantzatzeari utzi ez dion» dantzariarena.

Garazi Maesok oroitu du elizaren inguruan sortutako talde hark «indarra» ikusi zuela herrian kultur adierazpen ezberdinak babesteko eta plazaratzeko. Eta hura arriskutsua zen, diktadura betean. «Beteranoek kontatzen dute hasiera gogorra izan zela, zentsura handiarekin eta oztopo askorekin, baina bazegoela talde bat edo herri bat, «zeren herrian bazegoen euskal kulturaren alde dena ematearen behar hori, oso prest eta gogotsu Andra Marik egin behar zuen erakustaldi horrekin», erantsi du Aritz Zamalloak.

Euskal dantzen arloan dena egiteko zegoen garai hartan, Andra Marik ezaugarri izan dituen ardatz biren bueltan eraiki du proiektua: euskal dantzen Euskal Herritik kanpoko zabalpena eta dantzak berreskuratzera bideratutako ikerketa lana.

Garazi Maeso, Uxue Bejarano eta Aritz Zamalloa dantzariek egin diote harrera GAUR8ri, taldearen lokaletako batean. Instalazioak egokitzen ari dira bertan, jantziak, tresnak... gordetzeko espazio berriak atontzen. «Izugarria da dantza talde batek pilatzen duen arropa saila, elementu ezberdinak, materiala...», diote ia batera hiru kideek. Ostiral iluntzean egin dugu hitzordua Galdakaon, eta lokal bitan daude entseatzen adin ezberdinetako dantzariak, aktuaziorako materiala atontzen dute beste batzuek...

Espazio ezberdinak izatea abantaila handia da talde ezberdinek ordu berean entseatzeko aukera izan dezaten, eta ohikoa izaten da hori Andra Mariren kasuan, talde ezberdinen jardueraz gain, ikastaroak ere eskaintzen baitituzte. Egun, 60 lagun inguru mugitzen dira taldearen inguruan, maila ezberdinetan. Euskara da taldearen hizkuntza, eta bost eta 12-14 urte bitartekoak dira dantzari txikienak. Helduak daude, gainera, eta beteranoak, era estuago edo askeago batean proiektuari lotuta jarraitzen duten lagunak.

Ehunka eta ehunka dira zazpi hamarkada hauetan Andra Marin dantzari edota musikari ibilitako galdakoztarrak. Detaile gisa gogoratu du Zamalloak gurasoek entseatzen zuten garaietan 50 dantzari inguru ibiltzen zirela, eta hamar musikari inguru. Parte hartze maila altu horrekin, denek ezin zuten atzerrian egiten ziren biretan parte hartu.

Hasierako urte haietan euskal dantzekiko grina nabarmenago bat zegoen galdetuta, haren iritziz, taldean «betidanik» egon da «berreskuratzeko, mantentzeko, kalera ateratzeko, eta borrokatzeko gogo hori». «Andra Mari beti izan da talde abertzale bat eta beti egin du horren alde, borroka asko egin du». Maesok gaineratu duenez, hamarkada luzez borroka horretan lan gehien egin duena izan da taldea. «Ez zen erraza hemen egotea, euskaraz egitea eta euskal kultura bultzatzea, eta une horretan gogoa zegoen, kalean zegoen egoera adierazgarria zen», azaldu du.

Dantzarien ustez, nortasunaren adierazle izaten jarraitzen dute dantzek. «Nire ustez, modu bat da kontatzeko, adierazteko era bat modu ez idatzian, eta uste dut oso inportantea izan dela kanpora joatea. Berdina egiten duzu hemengo plazan edo Alemanian, baina alemaniarrei ‘hau gara gu’ erakusten diegu». «Guk argi daukagu egiten duguna dela batu dugun lana, eta batu dugun moduan herriari erakustea eta mantentzea», erantsi du Zamalloak.

BORROKA EGITEKO MODU BAT

Datza tradizionalak nazioartera eramateak esanahi berezia izan du taldearentzat. Diotenez, garrantzitsua da ezagutzaren transmisioa herrian egitea, baina kanpora irteteak beste proiekzio bat du: «Gure herria mapa batean kokatzea, eta herri hori zer dantza, zer kultura edo zer tradiziorekin dagoen lotuta erakustea. Hori borroka egiteko modu bat da, ez herrira begira soilik egiten den lan bat, baizik eta kanpora begira ere erakutsiz».

Kanpoan nola ikusten gaituzten edo arreta zerk ematen dien aipatuta, orokorrean euskal dantzek harridura handia sortzen dutela diote. «Batzuen kasuan balletarekin duten loturagatik, ‘Zuberoa’, adibidez; eta gero Dantzari Dantza da atentzioa ematen duen beste bat, gerra dantza bat da eta badu gorpuzkera agresibo bat, ezpatak, makilak...», azaldu du Zamalloak. Gogoetarekin jarraituz, erantsi du «euskararekin gertatzen den moduan» kanpora doazenean gertatzen zaiela «orokorrean gure dantzekin ez dutela parekotasunik aurkitzen. Aparteko zerbait ikusten dute adierazpen horretan, dantzen morfologian, egiteko moduan...».

Folklorearen munduan ohikoa izaten da melodiek «hegaz egitea» eta beste herrialde batean melodia bera edo oso antzekoa aurkitzea, beste musika tresnekin interpretatua eta dantza guztiz ezberdin batekin. Bikote Aldaketa plazako dantza ezaguna jarri du adibide gisa Garazi Maesok. Gipuzkoako dantzak aipatu ditu atentzioa ematen dutenen artean, «hanka asko altxatzen dugulako, pausoak arin eta puntaz egiten direlako... Agurra bera izan daiteke adibidez». Eta Euskal Herriko publikoak gogokoen izan ohi dituen dantzez, Dantzari Dantza ageri da berriro.

70 urteko ibilbide horietan milaka dira plaza ezberdinetara eramandako erakustaldiak, baina agertokiaren atzeko lanean, ikerketa izan da Andra Marik bereziki landu duen arlo bat, desagertuta edo desagertzeko zorian zeudenak plazara itzularaziz. Gutxitan kontatzen den lan bat da hori, atzealdekoa, ordu eta ahalegin handia eskatzen duena, askotan informatzaileek etxean gordetako aztarnak biltzeko: pausoak, eszenografiak, jantziak, tresnak... Testigantza pertsonaletara jo behar izaten dute pieza zehatz bat berreskuratzeko orduan.

Altsasuko Inauteriak eta Arratiako Jota dira lan horren adibide argi bi. Lehenengoaren kasuan, sortzen den lehen galdera da nolatan heltzen den Andra Mari dantza taldea Sakanara, hango tradizioaren erritu bat azaleratzeko.

«[Juan Antonio] Urbeltzek planteatu zigun Altsasun galduta zegoela bertako Ihauteria eta lan hori egiteko zegoela, eta proposamen horri erantzunez ikertzen hasi ziren batzuk, Mikel Zamaloa... eta beste asko. Altsasura joan eta testigantzak batzen hasi ziren, istorio horren nondik norakoak... eta horrek lan handia ekarri zuen arropak, tresnak eta prestatzeko beharrezko guztia lortzeko, zeren erreminta horiek guztiak guk egiten ditugu edo gehiena egiten saiatzen gara», gogoratu du Aritz Zamalloak. XX. mende hasieratik galduta zegoen kultur ondarea Altsasuko kaleetara eraman zuten 70eko hamarkadan, baita Tolosara eta Sestaora ere.

Dantza pausorik ez duen usadio zaharra da Altsasuko Ihauteria, sinbolismoz betea. Berreskurapen haren istorioa dokumental batean jaso dute, aurten, urtemugarekin bat eginez estreinatu dena: “Momotxorroak, kaos baten istorioa”. Lana ez da tradizio horren berregite prozesura mugatzen, inauterien eta pertsonaien sinbologien esanahian ere sakontzen du.

Dantzarien hitzetan, galduta edo galtzear zeuden erritu eta dantzen berreskurapen hori «oso garrantzitsua izan da Andra Marirentzat». «Beti hartu du oso serio jende horrengana joatea eta berak deskribatzen duen hori, eta ez berak bakarrik, baizik eta testigantza ezberdinek deskribatzen dutena, errespetatzea». «Guk ez dugu interpretazio bat egin, ez dugu inoiz pauso bat asmatu, kolore berezi bat eman, pauso baten zergatiaren esplikaziorik eman, oso zorrotzak izan gara jaso dugun hori betetzeko orduan», nabarmendu dute.

Andra Marik plazaratzen duen dantza sortan, bada jota eta arin-arinen unibertsoan erregina den proposamen bat, eta hori ere herri ezagutzaren kutxan zegoen gordeta; galtzeko bidean, jota interpretatzeko era berezi horri erreparatu eta informatzaile ezberdinen oroitzapenetatik tiraka pieza osatzen duten zatiak berreskuratu zituzten.

JOTALARIEN EZKARATZETAN, IKASTEN

«Berez Arratiako Jota guk ipinitako izen bat da. Kepa Artetxeren ama oso jotalari ona zen, eta konturatu zen egiten genuen fandango-arin arin horretan gauza gehiago zegoela. Bere amaren bitartez eta Arratia aldean ikertuz, hainbat pertsonari galdetuta, joan ginen dantzatzeko era hori berreskuratzen, eta horretan funtsezkoa izan zen Bartolo Lasa zeberioztarraren testigantza», kontatu du Zamalloak.

Zelan berreskuratzen den dantza bat? Horretaz dakitenengana joz eta pausoak errepikatuz, lekuko horien ezkaratzean askotan, erakutsitakoa behin eta berriro ikusiz, errepikatuz eta memorian gordez.

Arratia inguruan, memoria kolektiboan gordeta zegoen jotaren egite horren ikerketak bere istoriotxoak ere izan zituen. Antza denez, Lasak esana zuen ez zuela berriro jota dantzatuko udaletxeetako balkoietatik bandera espainola kendu eta ikurrina ikusi arte. Traba handia zen hori, baina Kepa Artetxek harekin zuen harreman ona tarteko, «gure Artetxeren insistentziaz, hara joan, eta orduan zeuden bitartekoekin, grabagailuarekin, teknologia justuarekin, ulertu zuen berreskuratu gura genuela». Dantza baten inguruan, pausoez, mugimenduez gain exekuzioa bera zaindu behar denean, elementu ugari hartu behar dira kontuan, eta jota-porru hauen berreskurapenean baltseoa egitearen kontua ere agertu zen.

«Elizaren partetik zentsuratuta zegoen baltseoa, orduan zati hori galtzen joan zen, berregiten hasi arte. Eta horrela joan ziren ikasten, garai haietan hainbat testigantza batu, norberaren sukaldean dantzan ikusi, ikasi, Galdakaora etorri eta Andra Marin erakutsi; horrela sortu zen».

Duen zahar itxurari erreparatuta, Bejaranok gogoratu du ikerketen arabera jota «lurretik» egin behar dela, «oinak ez direla asko altxatu behar». «Antza denez, emankortasunarekin du lotura, ama lurrarekin... Horregatik, beste jota batzuekin alderatuta, puntekin dantzatzen direnak eta salto pilo bat dutenak, Arratiakoa oso lurretik egin behar da; horregatik dirudi zaharragoa», berretsi du gazteak. Gaian profanoak direnentzat beste bitxikeria bat: «Esaten da andrazkoen dantza dela jota, horregatik emankortasunarekin lotura, orpoak eta oinak lurrean, oinak mugituz baina lurra zapalduz». Maila sinbolikoan, jotaren bigarren zatia, aldiz, porrusalda edo arin-arina, gizonezkoena da gehiago. «Salto gehiago egiten da, arinago, era indartsuago batean, mugimendu gehiagorekin...», baina jotaren sinbolismoa bikote harremanekin lotuta dago, gustuko neska-mutil horri hurbiltzeko aukerarekin.

Itxura zahar horrek, gainera, taldeari ez zion garai batean gehiegi lagundu dantza txapelketen munduan. «80ko hamarkadan, jota txapelketak antolatzen zirenean, bi urtez jarraian parte hartu eta azkena bukatu zuen Andra Marik, oroitu dute barre artean. ”Jota no catalogada” esan omen zieten. Beste batean, arroparen saria eman zieten dantzari galdakoztarrei.

OSPAKIZUN KOLEKTIBO BAT

Gerora, indar handia hartu du jota zaharrak. Sareetan eskuragarri daude konfinamenduan grabatutako bideoak. Ez dakite zenbatek jarraituko zituen etxetik bideo horiek, ez dute horren inguruko mezu berezirik jaso, baina komunitatea da taldeak gorde izan duen beste ezaugarri bat. Taldeko kideek diotenez, komunitate horretan ez daude bakarrik dantzariak, musikariak..., «ez dira entseatzera etortzen direnak bakarrik», inguruan laguntzeko prest dagoen jendea izaten da, eta ospakizun urtea den honetan, bereziki sentitu dute komunitate hori ondoan. Pasa den otsailean, adibidez, Zuberoako Maskarada lehen aldiz plazaratu zutenean, antolakuntzaren ikuspuntutik esku ugari eskatzen duena. Iaz izan ziren Pagolakoak Galdakaon, eta hortxe sortu zen harremana. Handik heldu zaie, orain, Pagolan antzezteko gonbidapena. Apirilaren 12an izango da bertan Andra Mari, 12.30ean hasiko dira barrikadak, eta 15.30ean emango diote hasiera ofizioen saioari.

Beste hainbat data dituzte egutegian gorriz markatuta. Txikiak dira agenda horretan hurrengo protagonistetako batzuk. Apirilaren 25etik 27ra, Katalunian egongo dira Andra Mari txikiko kideak. Urtero bultzatzen dituen ekitaldien artean, bestalde, Maiatzeko Erreginak egingo dituzte hilabete horren 3an; Alboka eguna 17an, eta estaturik gabeko herrialdeen musika taldeak biltzen ohi dituen Musika Bizian jaialdia itzuliko da urrian.

Bada, halere, taldearentzat seinalatua izango den beste hitzordu bat: azaroaren 22an eta 23an izango da “Atzoko, gaurko eta biharko Andra Mari” izeneko ekitaldia, oholtzara belaunaldi ezberdinetako taldeko dantzariak eramango dituena. «Aktuazio handia eta berezia» izango da euskal usadio eta dantza tradizionalei beste 70 urte eman nahiko lizkiekeen taldearentzat.