Lagunei abizenez beharrean izenez deitzen omen zaie. Horrexegatik, akaso, Azurmendiz baino Joxez mintzo dira Kepa Enbeita (Muxika, 1936), Lorea Agirre (Beasain, 1968) eta Haritz Azurmendi (Albiztur, 1991). Gertukoa izan dute hirurek, bai pertsonalki, bai pentsamenduz, baita asmoz ere. Ez alferrik, Jakin-eko kideak dira hirurak: Kepa Enbeita birfundatzaileetako bat, Azurmendirekin batera; Lorea Agirre zuzendaria 2014tik; eta Haritz Azurmendi proiektu arduraduna 2022tik. Hiru belaunaldi, belauniko egoteari uko egin diotenak. Hiru katebegi, herriaren, hizkuntzaren eta kulturaren katean korapilatuta.

Arantzazun elkartu gara, Arantzazulab-eko kideek eskuzabaltasunez eskainitako Gandiaga Topagunean. Euria ari du goian-behean eta behe-lainoak estali ditu gainak. Azurmendiz, haren ibilbideaz eta euskal pentsamenduaren erronkez patxadaz hausnartzeko aukera paregabea da.

Arantzazun gaude. Kepa, hementxe ezagutu zenuen Joxe Azurmendi.

[KEPA ENBEITA]: Ezagutu Arantzazun egin nuen, baina gehienbat, Erriberrin. Eta gero, askoz gehiago, berriz ere Arantzazura bueltatu ginenean. Joseba Intxaustirekin, aldiz, beti izan naiz kurtsokidea.

Joxe ni baino bost urte gazteagoa zen, eta kolegioan ez genuen ezagutzen. Joxe hemen zegoela bagenekien, baina besterik gabe. Guk ere oraindik kontzientzia lantzeke genuen. Joxe aintzat ematen hasi zen Erriberrin, nik 18 urte eta berak 13 zituela. Joseba eta biok Erriberrin hiru urteetatik bi egin genituen Joxerekin. Eta gero handik Arantzazura itzuli ginen, Joxe urtebete geroago, eta ‘triunbiratu’ hori hemen osatu zen. Fernando Mendizabalek deitu zidan eta esan zidan berak ezin zuela Jakin-ek eskatzen ziona egin. Bera bakarrik gelditu zen, laguntza behar zuen eta nik eman egin nion. Josebari aipatu nion eta baietz. Gero hurrengo urtean Joxe etorri zen eta hari ere egin nion proposamena. Berak orduan ez zuen euskara kontuan edukitzen. Bizpahiru egunez pentsatu ostean, prest zegoela esan zidan. Gero berak aitortu izan du publikoki: «Ni euskaran Kepa Enbeitagatik nago». Nik ekarri nuelako, baina gero berak hori bizitza osoan argi izan du.

Nolakoa zen?

[K.E.]: Laskibar eta abar borrokalariagoak ginen kanpora eta barrura begira. Eta horiek ziren estudiatu eta estudiatu. Adibidez, biok hasi ginen alemana ikasten Erriberrin, baina berak jarraitu zuen aurrera eta nik utzi egin nuen. Gero, guri orduan ez ziguten esplikatzen ez Marx, ez Lenin, ez beste inolakorik. Berak, ez dakit nondik, baina lortu eta irakurri egiten zituen. Hortik bere burua zabaldu zen, gurea baino askoz ere gehiago.

Eta gero, Erriberritik Arantzazura etorri zenean, bi urtez elkarrekin aritu ginen Jakin-eko artikuluak bilatzen, zuzentzen, mekanografiatzen... Baita ere kanpoko erlazioak zaintzen: Gabriel Arestirekin, Carlos Santamariarekin, Ameriketatik azaldu ziren Jokin Zaitegi eta Andima Ibiñagabeitiarekin, Txillardegirekin...

Eta hor ez zen ez Joseba, ez Kepa, ez Joxe. Hirurok egiten genuen. Sekula ez genuen elkarrekin haserrerik izaten, sekula ez genion batak besteari lan bat agintzen. ‘Triunbiratu’ perfektua izan zen. Gero ni atera nintzenean, urte askotan egunero beraiekin gogoratzen nintzen, baina erlazio guztia galduta izan genuen. Gerora arte ez nuen errekuperatu erlazio pertsonala.

Behin baino gehiagotan esan dut disparate bat: homosexuala izan banintz beraiekin ezkonduko nintzela, biekin batera. Baina gero esaten dut: baina zertarako ezkonduko nintzen, ezkonduta geunden eta! [barrez]

Lorea eta Haritz, zuek nola ezagutu zenuten Azurmendi? Nola hurbildu zineten bere obrara?

[LOREA AGIRRE]: Nik ez dut gogoan, baina berak askotan aipatzen zidan: «Ni gogoratzen naiz zure gurasoak eta zu, ume txikia zinela, manifestazio batean...». Alde batetik, hurbilpen orokor bat dago: Goierri, goierritarra izatea. Eta bestea da Beasaingo gure auzoa, Loinatz auzoa. Horko San Martin eliza frantziskotarra da, eta hor bazegoen lotura bat: ‘Euskal Herria, herrigintza, euskara, hezkuntza, umeak’... Pixka bat progresiaren ideiak zabaltzen ziren, baina aldi berean kristautasun bati eta abertzaletasunari lotuta. Eta Joxe inoiz etorri zen. Baina nik hor oroitzapenik ez dut, oso umeak ginen.

Eta gero nik Joxe ezagutu nuen “Egunkarian” lanean hasi nintzenean. Elkarrizketa mordoxka bat egin nion, baina lehenengoa izango zen segur aski “Espainolak eta euskaldunak” liburuaren bueltan. Gogoratzen naiz elkarrizketa hura publikatzean egunkarira deitu zuela. Normalean egunkari batera telefonoz deitzen denean kritikatzeko izaten da: «Titularra gaizki jarri duzu»... Eta Joxe tipo zibiko bat zen, eta esan zidan: «Ze ondo egin duzun...». Horrek bi gauza adierazten ditu. Batetik, berak harreman pertsonalak nola zaintzen zituen. Eta gero nik beti estimatu dudan gauza bat eta errepikatzen saiatu garena: euskalgintzara eta kulturgintzara datorren jendeari harrera bat egitea, leku bat egitea, askotan mundu honetan sartzean ostikoka hartzen baitzaituzte. Beraz, Joxe izaeraz ere beste era batekoa zen.

[HARITZ AZURMENDI]: Gu izango gara pertsonarengana baino lehenago obrara gerturatu garen lehen belaunaldia. Nik uste dut bera pertsonalki nahiko berandu ezagutu nuela. Fakultatean-eta bazebilen, baina ez zitzaigun tokatu irakasle, baja, eszedentziak eta abar hartuta zegoelako.

Nik kasualitate hutsez ezagutu nuen Joxe pentsalari bezala. Pasillo artean nenbilen eta bere bulegoa ikusi nuen, ‘Joxe Azurmendi’ jartzen zuena. Eta esan nuen: «Hara, Azurmendi bat filosofo». Eta gero etxean komentatu nuen eta esan zidaten: «Badaukagu liburu on bat berea». Hori batzuek anekdota bezala agertu ohi dute, baino niretzat Euskal Herriaren drama intelektuala da: Filosofia ikastera joan eta lehenengo urtea pasa dezakezu Joxe filosofo bezala ezagutu gabe.

Kasualitate horregatik “Espainolak eta euskaldunak” irakurri nuen, eta uste dut mundu bat ireki zitzaidala, edo behintzat nik topatu nuela hor filosofia bat abstrakzioetatik lurrera ekartzeko modukoa: «Aiba, filosofiak balio dezake gureari zuzenean erantzuteko eta gainera, nazioarteko pentsamenduarekin lotura eginez». Eta gero, kurtsoak aurrera egin ahala, beti konturatzen nintzen... Ezagutzaren teoria? Joxek seguruena badu 30 orriko testu zatiren bat, gutxi gorabehera dena kokatzen dizuna. Hortik konturatu nintzen pentsamendu bezala arma potente bat geneukala.

Auziak kokatzeko dohain berezia izan baitu.

[K.E.]: Edozein idazlek idazten duenean sozialismoari buruz, marxismoari buruz, abertzaletasunari buruz eta abarri buruz, ikusten duzu beti daukatela linea bat. Eta Joxek ematen dizkizu arrazoiak, arrazoik eta arrazoiak, ispiluan jartzeko, «hau horrela da». Ate guztiak zabalik utzita, baina «hau horrela da, honegatik, honegatik eta honegatik».

Arantzazuren bueltan ibili ginenean, Joxek ez zigun erakusten, baina praktikaz ikasten genuen, gauza nola analizatu, nola sakondu... Analista izan zen, kristoren laburpenak egiten zituena. Adibidez, Jakin-en inguruan biltzen ginenean, Euskal Herriko hogei eta piko fraiderekin, beti eztabaida zen euskara nolakoa. Orixetarrak eta Orixeren kontrakoak. Joxek dena entzuten zuen. Besteok ere bai, baina ez genekien sustrairik ateratzen, edo nola erantzun... Joxek horiek denak hartu eta han idatzi zuen “Zer dugu Orixeren alde?” eta “Zer dugu Orixeren kontra?”. Bata eta bestea. Hori erakutsi zigun Joxek: artikuluak idazten eta arrazoitzen. Praktikan, ez maisu bezala.

56ko belaunaldiaren baitan ulertu behar da Azurmendi. Zuen ustez, zeintzuk izan dira belaunaldi horren ekarpen nagusiak?

[L.A.]: 56koa esaten dugu pixka bat biltzeko urte bezala: Jakin sortu zen urtea, Ekin sortu zen urtea, Jose Antonio Agirre lehendakariak Parisen Mundu Biltzarra deitu zuen... Horrelako gertaerak egon ziren. Eta hor Joxek berak esan zuen: zer gertatzen da herri batek bere nortasunaren edo identitatearen oinarrian, arrazaren ordez, hizkuntza jartzen duenean? Balio sistema osoa aldatzen da. Alegia, ontologia osoa, epistemologia osoa... Pasatzen gara esentzialismotik ez-esentzial izatera, praxi kolektibo eta proiektu baten baitako gizagintza, herrigintza eta kulturgintzara... Eta horrek aldaketa oso bat dakar. Eta aldaketa hori ondoren gauza asko ereiteko zoru edo lur emankorra da. Baita feminismoa ere aurrerago. Planteamendu irekia delako, edo egintza batean oinarritua. Eta gainera, munduarekiko elkarrizketan: dekolonialitatearekin, Fanonekin, marxismoarekin, Europako beste pentsamendu filosofiko batzuekin... Ez gure burutxoari begira, baizik eta garaiko galderak eginez eta garaiko galderei erantzunez. Niretzat hori da aldaketa nagusia, eta uste dut paradigma aldaketa hori gaur egun arte iritsi dela.

[H.A.]: Eta horrek produktu batzuk eman ditu. Adibidez, euskara batua garbizalekeriaren kontra sortu zen, esanez: «Guk zinema ekarriko dugu, baina ez Sabino Aranaren euskarazko sorkuntza horretatik, baizik eta Europako erro latino horretatik». Eta horrek kokatzen gaitu kulturalki Europako giro horretan. Nik uste dut Orixerekin-eta borroka horixe zela: Orixek euskara Europako haizeetatik babestu nahi zuen, eta Joxek-eta ireki.

Balio sistema aipatu duzu. Horri lotuta, Jakin adibide bezala jarrita, «segidak daude eta etenak daude» zioen Azurmendik. Zeintzuk dira segida eta eten horiek?

[L.A.]: Bai, etenak eta segidak daude, baina berak eten bat nolabait segida bat dela ere esan zuen. Eta egia da, eta uste dut hori esaten zuela 56ko belaunaldi horri begira ere. Hor errelato bat dago: «Erabat eten zen aurrekoarekin». Eta eten zen eta ez zen eten. Eten zen, alde batetik; zurztasun bat aitortzen dute beraiek basamortu horretan. Baina gero berreskuratu egiten da. Eta nik uste dut hemen gerora ere belaunaldi diferenteek hori egin dutela.

[H.A.]: Joxek esan zuen: guk eten bezala bizi ditugun gauzak hurrengo belaunaldiek seguruena segida bezala ikusiko dituzue. Eta zu Lizardiren testu politiko eta euskaltzaleetara bazoaz, han hizkuntza kontzientzia dago. Beste gauza bat da hizkuntza kontzientzia hori janzten duen unibertso guztia askoz kontserbazionistagoa dela, edo helburua dela ‘galdutakoa berreskuratu edo orain dagoena babestea’. Eta horrekin, bai, hautsi zuten Joxek eta gainerakoek, esaten zutelako: «Modernitatean zehar puskatutako subjektu bat bagara, gotortze moderno horiek ez digute balio, guk beste zerbait egin behar dugu». Nazioa egin egiten da.

‘Zergatik eta zertarako euskaldun’ polemikaren muina hori da: auzia ez da euskaldun izan behar dugun edo ez, edo borroka horrek merezi duen edo ez, baizik eta guk borroka horrekin zer egin nahi dugun, zertarako lotu behar dugun borroka horretara. Eta haserretzen zitzaizkion guztiak, Jon Juaristi eta Mikel Azurmendi, eta Xabier Lete eta horiek ere: «Hau zertan ari da jada ebatzitako gauzekin! Ni akzidentalki euskaldun jaio naiz eta horregatik ari naiz euskararen alde egiten». Eta Joxek dio: «Niri berdin zait zu pertsonalki nola jaio zaren, edo ez, adibide edo ibilbide pertsonalak mila daude. Niri axola zait gu zein borrokatara lotuko garen euskararen bitartez». Eta nik uste dut hor beste naziotasun bat irekitzen duela, eta etena hor dagoela. Ez hainbeste hizkuntzan, esan dugun irekitasun horretan baizik.

Irekitasun hori probestuz, feminismoarekin segidak josten saiatu zara, Lorea.

[L.A.]: Nazioa eta feminismoa lotzea kosta egin da. Kosta egin da ulertzea nazio proiektu guztiek sexu genero sistema ardatz nagusi bat izan dutela aldi oro, eta guk geuk eraikitzen ditugun askapen prozesuetan ere ardatz horrek eragiten segitzen duela. Hortaz, feminismoaren eta naziotasunaren arteko elkarrizketa posible bat egiteko bidea egin du euskal feminismo batek, eta horretarako Joxe baliagarria izan zaigu.

Izan ere, esandako paradigma aldaketa horretan sustrai batzuk botatzeko aukera ematen du. Badaude ernamuin batzuk oso antzekoak, beste leku batetik eta beste zerbaitetarako pentsatuak, baina balio digutenak. Lehenik, gizaberearen kontzeptua, gorputzaren kontzeptua: feminismoak asko landu eta erdigunera ekarri du hori, mendeetan zehar emakumea erreproduzituko zuen gorputz bat zela kontsideratu baita, adimen gabeko gorputz bat. Eta Joxeren gizaberearen ulerkeran arrazionaltasuna eta aberetasuna batera doaz. Baita kolektibotasuna eta taldetasuna ere. Erlatibismoak ere balio digu: Donna Harawayk ‘jakintza kokatua’ deitu dio, mundua gure begietatik eta gure esperientziatik esplikatu beharra. Berdin, dekolonialitatearen auzia. Gaur egun feminismoan erabat irekia dago, baita talkan ere, eta 56ko belaunaldiak erro batzuk eman dizkigu hori ulertzeko.

[H.A.]: Azkenean feminismo garaikideak, hizkuntzaren aldeko mugimenduak edo dekolonialitateak modernitatearen irakurketa kritiko bat dute oinarrian. Eta genealogia egiten aritu ginenean atzera begira, esaten genuen: Angela Davis eta Joxe belaunaldi berekoak dira. Batek gehiago egin du hizkuntza eta kultura eta nazioaren aldetik, bera eta bere belaunaldia horrek zeharkatu zituelako. Eta Angela Davisek ez, AEBetan auzi hori bi mende lehenago ebatzita zegoelako, indiar guztiak akabatu zituztenean. Beraz, auzia da non aplikatu modernitatearen irakurketa kritiko hori.

Azkenaldian, Azurmendik berak ere iradoki izan zituen feminismoarekiko lotura horiek. 2019an Txillardegiz idatzitako artikuluan, esaterako.

[L.A.]: Bai, Joxe ez da ibili duela 30 urtera arte osatutako ideiekin segi eta segi. Aitzitik, irakurri eta esan du: «Orduko euskararen aldeko uhina gaur egungo feminismoaren aldeko uhinaren antzekoa da». Eta nolabait biak parekatu ditu: hizkuntzaren eta feminismoaren borrokak zertara eramango gaitu gu kolektibo bezala? Nondik engaiatzen gara borrokara? Berdintasunaren aldeko borrokaren manifestazio diferenteak direla dio, esplizitatu beharrekoak. «Harremantasun gurutzatuen unibertso bat» aipatzen du testuan; hori intersekzionalitatearen definizio bat da.

Beraz, horrek esan nahi du Joxe, beti bezala, garaiko auziekin eztabaidan ibili dela. Eta hori altxor bat da, hori egin gabe utzi zezakeen eta. Baina egin du, continuum bat eraiki nahi izan duelako.

Haritz, zuk Azurmendiren nazio kulturala ikertu duzu. Zeintzuk dira Azurmendik eskaintzen dituen gakoak?

[H.A.]: Nik uste dut nazioen inguruan genealogia kamuts bat jaso dugula oinordetzan. Ni masterrera joan nintzenean, normalean tesia hau zen: «XIX. mendera arte ez zegoen naziorik, horiek nazionalisten asmakuntzak dira. Eta XX.etik aurrera ez da halakorik egongo, globalizazioa etorriko delako eta nazioak zentzua galduko duelako. Eta beraz, XXI. mendean nazioaz arduratzea nazionalista batzuek eutsi nahi dioten zerbait izango da». Ñabardurez edo nahi duzun bezala, baina hemen oraindik ere eskema horrek eragiten jarraitzen du. Gero autore horiek (Hobsbawm eta abar) irakurtzen hasten zarenean, mundu guztiak esaten du: «Ez dugu esaten etnia edo kulturak desagertuko direnik, esaten dugu beste forma bat hartuko dutela». Eta Joxek honako hau dio: «Eta zergatik murriztu nahi duzu nazioaren kontua XIX. mendeko forma konkretu horretara, beren burua naziotzat hartu duten gizataldeen bilakaera askoz aberatsagoa bada?». Alde batez edo bestez, XV-XVI. mendeetatik hitz egin da horri buruz, Berpizkundetik; beraz, ikus dezagun nola hitz egin den.

Eta hori egiten duzunean ikusten duzu garaiko testuinguru sozial eta politiko, klase, genero eta horren guztiaren arabera nazioen inguruko diskurtsoak produzitu dituztela, eta gaur egun ere hala egiten dela. Eta zuk produkzio horri uko egiten badiozu, zureari, eremu ikaragarri bat oparitzen ari zara.

Gaur egun nola egin daiteke produkzio hori?

[H.A.]: Orain berrikuntza aipatzen da askotan. Eta horren estrategia hau da: bila dezagun ahalik eta sorkuntza kultural estranbotikoena, horrek zabalduko digulako mira. Eta konturatzen zara sorkuntza kultural normal eta anormal guztiak egon daitezen, funtsean egitura batzuk behar dituztela, 56ko belaunaldiaren pentsamendua erreproduzituko dutenak edo idazle eskolak martxan jarriko dituztenak. Eta nik uste dut Joxeren belaunaldiak hori oso argi zuela, 80ko hamarkadan instituzionalizaziora ere iritsi zela intuizio hori, eta gaur egun egituraz pentsatze hori oso galduta dagoela. Eta nik esango nuke galdera egokiak horiek direla Joxeren obran: XXI. mendean naziotasuna edo gure kultura zein egituraren bitartez erreproduzituko den, eta ez zein emaitza arraro eman dezakeen.

Gaur egun, zer da hori? Nola bermatuko dugu euskalduntasunari buruzko diskurtso gehiago egotea, Arabatik eta Alkizatik ere egotea, eta horiek irismen edo oihartzun maila bera izatea? Horrek eramaten zaitu idazle eskola sistema publiko bat nola antolatu, Youtuber eskola sistema publiko bat nola egin edo EiTBren funtzioa zein den galdetzera.

[L.A.]: Hori da. Nazioaz eta aberriaz pentsatzea nazioa eta aberria pentsatzea eta horri praxi politiko edo kultural bat ematea da. Hori galdu ezin dugun eremua da; ikuspegi abertzale batetik begiratuta, behintzat. Bestela, ekimen solte, indibidual, sentimental, exotiko... moduko bat bihurtzen da, baina ez euskal nazioaren testuinguruan, beste nazio batenean baizik.

Momentu honetan nazio eta estaturik gabe ezin gara bizi. Hori ebidentzia bat da. Hau ere Joxek mila aldiz errepikatu du: gu omen gara etnikoak, hizkuntzarekiko kapritxosoak.... Eta dioenez, «guk zuek eskatzen duzuen gauza bera eskatzen dugu». Kito. Gurea txarra bada, zuena ere bai. Berdindu gaitezen eta gero abolituko dugu abolitu beharrekoa.

Iruditzen zait Joxeren lana Euskal Herriaren nazioaren defentsa bat egitea ere izan dela, azpiko gezur eta irain guztiak behin eta berriz argitara ateratzea.

Eta hori egiteko elkarrekin zenbat lan eta borroka, Kepa!

[K.E.]: Bizi egin dugu. Nik sentitzen nuen zerbait egin behar zela. Baina espetxetik atera eta gero, ezin nuen ezer egin, oso zelatatuta nengoelako. Eta gau eskolak ematen hasi nintzen. Baina nik ez nekien ezer. Ekonomiari, hizkuntzari eta bestelakoei buruz argudioak bilatu nahian estudiante batzuk biltzen nituen, baina gero hitz egitera ni joaten nintzen, ez beraiek! Eskema batzuk egin eta eskema horiekin ibiltzen nintzen herriz herri, nik neuk ulertzen ez nituela.

Gau eskola haietan konturatu nintzen: zertarako idazten dugu bata eta bestea, ez dakigu-eta irakurtzen! Eta orduan jendea alfabetatzen hasi nintzen. Eta badakizu nortzuk etortzen ziren klasera? Jose Antonio Arana Martija Euskaltzaindikoa eta bere familia osoa; ETAko hilak izan direnak; nire familiakoak, enbeitatarrak... 40 bat herritan ibili nintzen.

Egun batean Ricardo Arregi etorri zitzaidan, Euskaltzaindian sutan zeudela esanez. Zergatik? Axular irakatsi beharko litzatekeelako. Eta nik erantzun nion: «Ricardo, Axular ulertzea hiri eta niri ere kosta egiten zaiguk». Guk Aita Imanol Berriatuaren “Anaitasuna” aldizkaria erabiltzen genuen. Edo nik ipuin batzuk idazten nituen eta horiek erabiltzen genituen.

Orduan Joxe nik aldamenean behar nuen, nik eta beste batzuek. Gu familiatik eta ingurutik abertzale ginen, baina abertzale izatea zer zen ez genekiela: bizi genuen, baina nola arrazoitzen dut hau? Sentimendu bat zen, baina hori argudiatzen ez genekien. Eta Joxek horri argudioak bilatu zizkion. Eta, gainera, mundu guztia inplikatu zuen, bakoitzak horretaz zer zioen bilduz. Horrek niretzat kristoren meritua dauka eta zabaldu egin behar da.

Hain zuzen ere, nola zabaldu daiteke hori aurrera begira? Zeintzuk dira, zuen ustez, euskal pentsamenduaren erronkak?

[L.A.]: Joxek idatzita dauka: munduari esplikazio bat ematea, geuretik; pentsamendu ez-dogmatiko eta kritiko bat garatzea, baina geure burua eta mundua ulertzeko geure esperientzia legitimatuz. Uste dut hori izaten segitu behar duela euskal pentsamenduak, edo borroka horri heldu behar diola oraindik ere, hori eztabaidatu egiten da-eta oraindik.

Eta gero erronka zehatza? Garaiko galderak egitea eta garaiari galderak egitea; ez bakarrik garaiak jartzen dizkigunak, garaiari ere galderak egin behar dizkiogu eta. Eta hori zertarako? Ez dakit oso ondo nola gauzatzen den, baina nik uste dut inportantea dela euskal pentsamendua bizitzarekin lotzea. Ezin da izan hor dagoen gauza bat. Bizi egin behar da, sentitu, eta hobeto bizitzeko balio behar digu: geure burua eta komunitatea ulertzeko, etorkizunari begirada bat bota ahal izateko... Nolabait, feminismoaren arrakasta da feminismoak zure bizitza esplikatzen duela, zure mina, zure auziak... pertsonalak eta kolektiboak. Naziogintzak, euskal pentsamenduak eta hizkuntzak ere horretarako balio behar digute.

[K.E.]: Nazio bat ez da ezer. Nazioa pertsonak dira, eta pertsonek egiten dute. Pertsonak elkarrekin erlazionatzen dira eta elkar ulertzen dute hizkuntza baten bidez. Eta nazio edo gizatalde bakoitzak diferente antolatzen ditu bere elkarkidetasunak. Nik asko jotzen dut ohitura zaharretara, ohiturak pertsonek elkar zaintzeko eta babesteko gauzatutako estrukturak izan baitira. Eta horiek, berez, legeak dira: eginez, eginez eta eginez, ohitura bihurtu direnak, alegia.

Gaur gure herriko egitura administratiboak ez daki bere herria zer den, ez ditu bere herriaren egiturak ezagutzen. Madril zentralista da, bai, baina guk ere geure herrian dena zentralizatzen dugu: denak xurgatu dituzte eta batean sartu, eta lege baten barruan jarri. Baina, kontxo, legea gu ginen! Herri honek, aurreko gizaldiaren erdi ingurura arte, bizi-bizi izan ditu ohitura horiek. Industrializazioa etorri zenean, jende gehiena baserrikoa zen, joan ziren lanera, eta horiek denak ‘zaharren kontu’ bezala utzi ziren. Baina horiek bizitza bat dira, elkar-erlazio bat dira... eta batzuek lan egin dugu horiek biltzen, berriz bizitza ematen. Eta hori egin ahala gobernuari esan behar diogu: «Guk ez dugu zuen beharrizanik». Egitura horiek hemen funtzionatu dute herri guztietan eta milaka gauza daude, inori ezer eskatzen ez diotenak eta lehenengo oinarriak direnak. Horixe da gure herriaren pentsaera, edo gure herriaren pentsaeraren garapena, eta horra joatea ez da antzinara joatea, baizik eta hori eguneratzea.

[H.A.]: Euskal pentsamendua garatzeko, gaur egungo pentsalariei ezikusia ez egitea da oinarria, etena bigarren aldiz heredatu ez dadin. Joxek eta gainerakoek ezin izan zuten aurrekoekin egin, ez zegoelako testurik eskura, zentsura zegoelako, harreman pertsonalik ez zegoelako... Guk hori ez daukagu. Guk lehen esandako errelato hori daukagu: «Gaur egun gauza horiek atzera geldituta daude. Eta, beraz, horretaz interesatzen bazara, ideien historialaria zara». Horrekin puskatzea dagokigula iruditzen zait, eta ez bakarrik Joxerengan interesa dugunok. Besterik gabe, naturaltasunez, Angela Davis bezala Joxe ere irakurtzea. Oso gauza oinarrizkoa da, baina ez da egiten. Eta ez da egiten aurreiritzi horietatik, herri minorizatu edo ez-hegemoniko baten aurreiritzietatik: zure pentsamenduak besteenak baino gutxiago balio duela pentsatzetik.

Eta gero, egituragintzan edo kultur munduan, ezagutza eta eskuragarritasuna bermatzeko premia ikusten dut. Adibide oso tontoa da, baina nik tesia lau urte eta bi egunetan egin banuen Jakin-en urtebeteko lana kendu zidatelako da, bere pentsamendu eta obra osoa dokumentatu zutelako eta hor jarri zutelako; bestela, gutxienez, urte erdi lan hori egiten pasatu beharko nuen. Jakin-ek bide hori intuizio handiz hasi zuen, baina apustu sendo bat egin behar da. Joxeren Liburutegi Nazionalaren ideiaren atzean ere horixe dago: jar dezagun hemen eskura eta guk erabakitako kategorietan sortu dugun liburugintza, pentsamendua eta beste.