Basamortuko paisaia pixkanaka landaretza trinkoko eremu bihurtzen hasi da. Atlantikoa urruti dago, Mediterraneoa ere bai, eta Itsaso Gorria are gehiago. XV. mendea da. Sonni Ali da gaur egun Mali, Burkina Faso eta Niger izenez ezagutzen ditugun lurraldeetan errege. Songhai inperioa Afrikako kontinente osoko garrantzitsuenetakoa da, baina Alik argi dauka: Estatua zentralizatzea, lidergo islamistari aurre egitea eta inguruko merkataritza bide nagusiak kontrolatzea ditu helburu. Populazioa aginte tiraniko baten menpe edukitzeak eta buruzagi animistaren trebetasun estrategikoek Songhai garaiko inperiorik indartsuena bihurtu zuten. Sonni Ali Afrika beltzaren bateratzaile eta konkistatzaile handienetako gisa gogoratzen dute, Songhai eskualdean inperio zabalena eratzeaz eta Askia Handia erregearen pean etorriko zen oparotasunaren eta distiraren oinarriak ezartzeaz arduratu zen lidertzat.

Sei mende geroago, Atlantikoa, Mediterraneoa eta Itsaso Gorria distantzia berean daudela, Sahel eskualdea berriro bihurtu da gatazka politiko, erlijioso eta komertzialen objektu eta subjektu. Eta, behar adina arreta jaso ez arren, eskualdearen etorkizuna ez ezik, munduko potentzia nagusiena ere baldintzatu dezakete. Frantziako Estatuaren eta haren Françafrique politikaren nagusitasuna gainditu ondoren, gaur egun batzar militarren, tokiko milizien eta talde islamisten agertoki bihurtu da: merkataritza bide nagusiak, baliabide naturalen biltegiak eta hiri estrategikoak beren interesen mesedetan eskuratu nahi dituzten eragileak.

Atlantikoaren eta Mediterraneoaren arteko igarobide komertzial nagusietako batek ez dirudi lidergo argirik duenik, ezta lurralde osoan ordena inposatzeko gai denik ere. Errealitate nazional desberdinak izan arren, eskualdeko hiru herrialdeek arazo eta mehatxu komunak partekatzen dituzte: talde desberdinak -batez ere islamistak- Estatuari dagozkion funtzioak usurpatzen eta betetzen ari dira. Ondorioz, boterea hartu duten batzar militarrak deslegitimatzen ari dira, ez soilik maila sozialean, baita ekonomikoan eta segurtasunari dagokionez ere.

Adibide bat: Maliko hiriburua, Bamako, duela hilabete batzuk JNIM jihadista taldearen erasoen jomuga izan zen, eta gaur egun erregai falta larria du. Egoerak, azkenean, egungo junta botatzea ekar dezake, eta Mali fundamentalisten kontrolpeko Afganistan osteko lehen estatua bihurtu liteke. Niger eta Burkina Faso ez daude askoz egoera hobean: lurraldearen kontrol subirano urria eta talde matxinoekin dituzten gatazkak direla eta, kolpe militar berriek gobernatzeko duten gaitasuna kolokan dago.

Horrela, munduko merkataritzan funtsezkoa den eskualde bat, baliabide natural estrategikoen gordailu dena, desgobernuaren mehatxupean dago, eta, herritarren ongizatea bilatu beharrean, eragile nagusiak beren interesak lehenesten saiatzen dira. Estatu frantsesaren erretiratze progresibotik hasita, balizko lehen gobernu afrikar jihadistaraino, gatazkaren izaera poliedrikoak agerian uzten du Sahelek epe labur, ertain eta luzera egin beharko duen bide bihurria.

«AU REVOIR, FRANCE»

Historikoki eskualde nahasia izan bada ere, armada frantziarraren kanporatzeak -eta, beraz, haren eraginaren zati handiaren galerak- aro berri baten hasiera markatu zuen: lehenik Malin, gero Burkina Fason, eta azkenik Niger eta inguruetan. Talde islamisten presentzia izan zen, behin eta berriro, itzaltzeko zaila zen metxa piztu zuen txinparta. 2013an, François Hollanderen gobernupean, Frantziak Serval operazioa abiatu zuen, Maliko iparraldearen kontrola eskuratu zuten talde islamistei eta tuaregei aurre egiteko, herrialdea bitan zatitua zegoen unean. 2011n Muammar Gaddafi Libian erori ondoren, Frantziak beste garaipen baterako aukera izango zuela zirudien, teorian, eskualdea kontrolatzen zuten talde armatuak garaitu ostean.

Ondoren etorri zen Barkhane operazioa: misioari izena aldatzea eta 5.000 militar Txadeko eta Libiako mugara bidaltzea. Hasieratik adierazi zen operazioa Frantziaren ahalmena gainditzen ari zela, Sahel osoko (G5: Mali, Niger, Burkina Faso, Mauritania eta Txad) terrorismo jihadistaren aurkako borroka hartu baitzuen bere gain.

Jihadisten hedapena gelditzeko gai ez izateak Frantziaren irudia eta eraginkortasun militarra narriatu zituen. Mota arineko armekin eta motozikletetan mugitzen ziren talde armatuak ezabatzeko ezintasunak, eta “terrorismoaren aurkako gerra” interes propioetarako estaldura gisa erabiltzen zutela esateak -Errusiaren eta Africa Corps mertzenarioen narratibek bultzatuta neurri batean-, herritarren eta militarren presioa eragin zuten, Frantziari eskualdetik irteteko atea erakutsiz.

Beraz, 2020 eta 2024 artean gertatutako estatu kolpeak ez ziren soilik erreakzio antikolonial bat, Frantziaren paternalismotik ihes egin nahi zuena; Frantziak bertako populazioa babesteko eta hedapen jihadistari benetako muga jartzeko izan zuen ezintasunaren ondorio zuzenak ere izan ziren. Hortik aurrera, Errusia eta Txina bezalako potentziek espazioa aurkitu zuten frantsesen hutsunea betetzeko, bakoitzak bere interes zehatzekin.

Hala ere, eskualdeko ezegonkortasunaren ardura ezin da soilik Frantziaren gain jarri. Estatu ahulak -gaur egun junta militarren esku- ezin izan dira beren herritarrengana iritsi, ezta oinarrizko zerbitzu publikoak eskaintzeko ere. Horren aurrean, matxino islamistek “baliabide material eta ideologiko berriak” erabiltzen jakin dute (Golkoko laguntza humanitarioa, hezkuntza erlijioso zorrotza), eta espazio propioa sortzen ari dira, agintari tradizionalekin kontuak kitatu eta “kontratu sozial” alternatiboak proposatuz.

Horregatik, Saheleko egoeraren analisia ezin da bi blokeren arteko talka batera mugatu: Africa Corps/junta militarrak batetik eta talde jihadistak bestetik. Kanpoko zein barruko faktore konplexuek zeharkatzen dute lurraldea, eta horrek are garrantzitsuago bihurtzen du egoeraren ulermen zabala eta egokia. Hori dela eta, interesen azterketa ezinbestekoa da.

IBILBIDEAK

Asmo subiranista eta diskurtso antikolonialetatik harago, eskualdean boterea lortzeko borrokak pragmatismoa eta baliabideen kontrola ditu oinarri. Hala, batzar militarrak, talde islamistak eta bestelako aktore autonomoak lehiatzen ari dira Sonni Alik bere garaian kontrolatu eta monopolizatu zituen elementu berberengatik: merkataritza ibilbideak, meategiak eta baliabide naturalak.

Eskualdea zeharkatzen duten bideek funtzio estrategikoa dute arma, droga, erregai, tabako, urre eta pertsonen trafikoan; Gineako Golkoa eta Atlantikoko portuak Magrebeko igarobideekin lotzen dituzte, eta handik Europarekin eta Ekialde Hurbilarekin. Negozioaren izaera informalak are errazago egiten du jarduera hori. Estatuaren presentzia ia hutsa den muga-eremuetan, pasabide baten kontrolak trafikatzaileei “bidesariak”, babes-sistemak eta tasak ezartzeko aukera ematen die. Ondorioz, korridore horiek aktibo estrategiko bihurtu dira, eta bertan lehiatzen dira tokiko militarrak, agintari tradizionalak, sare kriminalak eta talde jihadistak. Irabazien zati handiena, hain zuzen, bide historiko horietatik dator.

Hori gutxi balitz, eskualdeak baliabide estrategiko ugari ditu, hala nola Nigerko uranioa eta, bereziki, Maliko eta Burkina Fasoko urrea. Horregatik, meatzaritza kontrolatzea oso erakargarria da aspaldidanik tokiko eta atzerriko botereentzat. Lurralde askotan, meategiak erasotzetik diru-sarrera egonkorrak lortzera igaro dira talde jihadistak: operadoreei eta langileei “zergak” kobratzen dizkiete, aztarnategietarako sarbidea arautzen dute edo mineralak kostaldera eramateko ibilbideak kontrolatzen dituzte. Batzar militarrak, berriz, meategi estrategikoen kontrola mantendu edo berreskuratu nahian dabiltza; kanpoko aliatuekin dituzten akordioak erabakigarriak dira horretarako.

Militarrek baliabideen (urrea, uranioa, hidrokarburoak) eta legez kanpoko merkataritza ibilbideen kontrola boterearen oinarri material bihurtu dute. Diru-sarrera horiei esker finantzatzen dute armada, erosten dituzte tokiko leialtasunak eta indartzen dituzte sare klientelarrak, Mendebaldeko baldintzak bete beharrik gabe. Meategiak, bide estrategikoak eta mugako postuak ziurtatzea lehenesten dutenez, herritarren ongizatea eta zerbitzu publikoak bigarren mailan geratu dira; horrela, Estatua, “gerrako ekonomia” betean murgilduta, aktore bat gehiago bihurtu da, gatazkaren erroak konpondu ordez errentak atzematera bideratuta dagoena.

Aldi berean, talde jihadistak, larrialdi egoera baliatuta, lurraldeko ekonomiaren administrazio informala kudeatzera igaro dira: urre-meatzaritza artisauaren gaineko zergak kobratzen dituzte, erregai edo droga zamak zergapetzen dituzte eta kontrolatzen dituzten pasabideetan tasa-sistemak ezartzen dituzte. Horrek armak, logistika eta babes sareak finantzatzeko aukera aparta ematen die. Estatuak abandonatutako eremuetan segurtasun eta arbitraje hornitzaile gisa jokatzen dute; “gobernu paraleloak” eratzen dituzte. Egitura horiek komunitateak erdian harrapatzen dituzte, estatu-indarren errepresioaren eta talde armatuen ordainarazpenen artean, eta gurpil zoroa are gehiago indartzen dute: indarkeriak kontrabandoa bultzatzen du eta kontrabandoak indarkeria.

Sahelekoak, baina, ez dira soilik lurraldeko indarren arteko leiak, kanpoko herrialdeek ere zer esana izan nahi dute eskualdean. Hala, Sahelen gertatutako lurralde-kontrolaren ahultzeak eta frantsesen eraginaren gainbeherak, espazio estrategikoa nazioarteko botereentzat ireki du. Errusiak, Africa Corps mertzenarioen bitartez, bi helburu nagusi ditu: erregimen militarrak babestuz eragin politikoa handitzea eta baliabide naturalak -urrea, manganesoa, uranioa- eskuratzea. Trukean, segurtasun-zerbitzuak eskaintzen ditu, baina mendekotasun politiko handia sortzen du juntetan. Txinak, bestelako ikuspegi pragmatikoarekin, azpiegitura erraldoiak eta kredituak erabiltzen ditu harreman ekonomikoak finkatzeko. Bere interesa epe luzeko merkataritza-ibilbide egonkorretan, energia-iturrietan eta lehengaien hornidura ziurtatzean datza, presio militarrik gabe baina zor-mendekotasuna areagotuz.

Azkenik, Golkoko monarkiek -Qatar eta Arabiar Emirerri Batuak nagusiki- eragin humanitario, ekonomiko eta ideologikoa uztartzen dute. Hezkuntza eta laguntza humanitarioaren bidez aliatuak bilatzen dituzte, eta, zenbait kasutan, ikuspegi erlijioso kontserbadorearen hedapena sustatzen dute.

BETIKO BIKTIMAK

Denborak asko bereizten baditu ere Sonni Ali eta gaur egungo aktoreak, argi dago bien artean badagoela antzekotasun bat: eskualdea boterearen bidez kontrolatzeko erabiltzen dituzten tresnak berberak dira. Merkataritza ibilbideek eta baliabide naturalek boterea eta aberastasuna ematen dizkiete batzuei eta besteei, baina ez dute bermatzen populazioaren segurtasuna eta oparotasuna.

Batzar militarrak agintearen aurpegi ikusgarriena badira ere, gizarte zibila izan zen, hein handian, Frantziaren kanporatzearen protagonista. Kolpe militaren ostean, herri-masa horrek berak salatu ditu junten autoritarismoa, ekonomia geldiaraztea eta segurtasunik eza. Eskualdeko herritarrak dira, era berean, talde jihadisten indarkeriaren biktima nagusiak, Sahel jarduera terroristaren epizentro bihurtu baita.

Boterearen inguruko borrokak goi-mailako esferetan jokatzen dira egun ere, baina Sonni Aliren garaian bezala, Sahelgo Estatuen Aliantzaren agintaldian ere, kaltetuak beti berberak dira: eskualdeko herritarrak.