Boterearen, urrearen eta odolaren gatazka amaigabea

2019an Omar al-Bashir boteretik kendu zutenetik, herrialdea trantsizio demokratiko baten promesetik infernu humanitario batera erori da. RSF eta SAF armaden arteko lehia, eragile atzerritarren esku-hartzeak eta herritarren sufrimendu amaigabeak gaur egungo egoera lazgarriaren muina dira.

Begiak ikus dezakeeneraino, dena da lautada. Horia eta idorra. Ekintza Azkarreko Indarren (RSF, ingelesezko sigletan) borrokalariz betetako “pick-up” batek presaka dabilen agure bat begiztatu du. Segundo bakar batean ere zalantzarik izan gabe, autoaren norabidea birbideratu dute, eta, arrakastarik gabe, harrapatzen saiatu dira. Gizabanakoa lurrera erori da, izututa. Orduan grabatu du kamerak ibilgailutik salto egin duen gerrillako lehen kidearen aurpegia. Ume bat da.

Lurrean makurtuta, gizonak aurpegia estali du eskuekin, bere ahur zurbilak ikararen aurrean ezkutu bakar bihurtuta. Beste borrokalari batzuek haurrarekin bat egin dute, eta, “pick-up”a jauzi batean utzi ondoren, atxilotuari ondasun guztiak askatzeko agindu diote. Plastikozko poltsa gorri bat eta makuto bat besterik ez du, geratzen zaizkion gauza gutxiekin. AK-47 eskutan, haurrak ikuskapen labur bat besterik ez du behar izan lurrean dauden gauza erabilgarri apurrak jasotzeko. Ume bat da.

Hitzik esan gabe, bularrean emandako hiru tiro nahikoa dira argi uzteko El-Fasheretik, RSFk konkistatu gabeko Darfurko hiri bakarretik, ihesi zihoan koldarrak ez zuela arreta, denbora edo bizitzea ere merezi. Haurrak berriro salto egin du atzealdera, eta ibilgailuak abiada handian alde egin du. Lur horixka infinituaren erdian, agurearen gorpu geldia da bakardadea eten eta kolorea hausten duen elementu bakarra. Ume bat da.

Hori guztia hamar segundo pasatxo dira: joan den astean El-Fasher RSFren esku erori zenetik sareetan zabaldu diren bideo ugarietako bat. 600 egunetik gorako setio baten ondoren, non 250.000 biztanlek baino gehiagok beren segurtasuna gero eta mehatxatuago sentitu zuten, antzinako Janjaweed gerrillek -2003an Darfurren genozidioa egitea egotzi zitzaien milizia- Sudango mendebaldeko azken gotorlekua hartu dute behin betiko. Exekuzio laburrek, sarraski sistematikoek, bortxaketek eta bestelako basakeriek 2.500 hildako baino gehiago utzi dituzte -horietatik 460 amatasun-ospitale batean-, eta NBEk hori egiaztatu du 2023tik «krisi humanitario larriena» dela esanez.

Orain, RSFk ia Darfur eskualde osoa kontrolatzen du, eta SAFk -Sudango armada- hiriburua, Khartum, eta ekialdeko lurraldeak. El-Fasherren erorketak herrialdearen banaketa potentziala mahai gainean jarri du. Hego Sudanen independentzia oraindik ere gogoan -petrolio erreserba handienetako batzuk hartzen dituen estatu gazteena munduan-, Sudan berriro ere bi zatitan urratzeko atarian dago.

NOLA IRITSI GARA HONAINO?

Aurreko bost estatu kolpeek - 1958, 1969, 1971, 1985 eta 1989koak- agerian uzten dute Sudanek bere buruzagiak bide militarretik boteretik kentzeko duen joera. Ez zen desberdina izango Omar al-Bashirren kasuan ere: boterean 25 urte eman ondoren, 2019an RSFk (2003an Darfurreko altxamendua isilarazteko berak sortutako armada, kolpearen unean haren babesaz arduratzen zena) eta SAFk (Sudango armada ofiziala) kendu zuten boteretik.

Trantsizio demokratiko baten saiakeran, zibilek eta militarrek gobernantza nazionalean parte hartu ondoren, garai hartako lehen ministro Abdalla Hamdokek beste estatu kolpe bat jasan zuen SAFko eta RSFko buruzagien eskutik -Abdelfatah al-Burhan eta Mohamed Hamdan Dagalo “Hemedti”, hurrenez hurren-. Al-Burhanen esanetan, mugimendua beharrezkoa zen «iraultzaren bidea zuzenduko zuen trantsizio berri bat» irekitzeko.

Hala ere, bi jeneralek kezka bera partekatzen zuten: gobernu zibil sendo batek euren pribilegio ekonomikoak galtzeko eta egindako gehiegikeriengatik kontuak emateko arriskua zekarren. Ordutik, denbora kontua zen bi buruzagi militar horien arteko lehiak beste krisi bat ekartzea.

Horrela, 2023ko apirilaren 15ean, Hemedtik bere indarrak herrialdeko armada teorikoki ofizialean integratzeari uko egin ondoren, gizateriaren azken urteetako gertakari ilunenetako bati hasiera eman zitzaion: 13 milioi pertsona baino gehiago desplazatuta, 2,9 milioi haur baino gehiago malnutrizioaz, eta berriro ere gerra bat, non, beti bezala, biztanleria bera den biktima nagusia.

Hasieran, Hemedtiren RSFk herrialdearen zati handi baten kontrola hartu bazuen ere, 2025. urteko urtarrilean SAFk Wad Madani hartu zuenetik -herrialdearen nekazaritza-gunea- eta geroago, martxoaren 26an, hiriburua, Khartum, baita Nilo Zuriko eta Nilo Urdineko eskualde estrategikoak ere -herrialdeko ur iturri nagusiak-, egoera irauli egin zen. Hala ere, RSF azkar erretiratu zen Darfur eskualdera -taldearen gotorleku historikoa eta borrokalarien sorlekua-, eta Khartum erori ondoren, udako hilabeteetan blokeo orokor bat sortu zen Kordofan erdialdean. Horregatik, El-Fasherren erorketak Sudango mapa guztiz zatitua utzi du orain, non talde bakoitza bere eskualdean indartsu bihurtu den.

URREARI BEGIRA

Erredukzionista litzateke Sudango gerra barne gatazka hutsa dela pentsatzea, non taularen gaineko indar guztiak nazionalak diren.

2011n Hego Sudanen independentziak Afrikako hirugarren herrialde handienari petrolio erreserba ugari kendu bazizkion ere, Sudanek oraindik ere garrantzi estrategikoa du, ez soilik bere erreserba mineralengatik, baita 700 kilometroko kostaldeagatik ere.

Itsaso Gorria zeharkatu besterik ez da egin behar gatazkan parte hartzen duen kanpoko eragile nagusia aurkitzeko: Arabiar Emirerri Batuak. Petrolio-herrialdea RSFren finantzatzaile nagusia bihurtu da. Yemengo gerra izan zen - Arabiar Emirerri Batuek eta Sudanek osatutako koalizio sunitak (RSFren bidez) Hadi presidentearen aurkako matxinada garaitzeko indarrak batu zituenean- gaur egungo harremanaren abiapuntua. Orain, onura ekonomikoek ez ezik, geoestrategikoek eta eragin politikoek ere eraginda, Emirerriak bihurtu dira RSFri emandako laguntzaren onuradun nagusiak.

Sudango urre-industria koroaren harribitxietako bat da haientzat; hala ere, ez da bakarra. Herrialdeak elikagaiak ekoizteko duen gaitasuna, Itsaso Gorriko urez bustitako portuak kontrolatzeko aukera, Sudango bankuen kontrola eta Saudi Arabiarekin boterea lortzeko lehia dira Emirerrien motibazioetan kontuan hartu beharreko beste faktore batzuk. RSFren rola funtsezkoa izan da helburu horiek lortzeko: Txad eta Libia bezalako herrialdeen bidez armak hornitzeagatiko kontraprestazioa da horren adibide, baita Emirerriek SAFn aurka egindako ahalegin diplomatikoak ere, ezkutatu ere egiten ez dituztenak.

Azaroaren 4an, al-Burhanen gobernuak nazioarteko komunitateari Emirerrien esku-hartzea geldiarazteko beharra berretsi zion arren, irailean Sudanek Abu Dabik gatazkan egindako ekintzak salatu zituen Nazioarteko Zigor Auzitegian. Hala ere, auzitegiak ez zuen kasua onartu, jurisdikziorik ez zuela argudiatuta -Emirerriek erreserbak egin baitzituen auzitegiaren menpekotasuna onartu zuenean-, eta auzia bertan behera geratu zen.

Hala eta guztiz ere, nazioartean oihartzun txikia duten gatazketan gertatzen den bezala, beste eragile asko ere badaude interesatuta eta inplikatuta. Hasieran Moskuk RSFri soilik lagundu bazion ere, badirudi orain SAFren alde egiten ari dela -Port Sudanen kontrolagatik, Putinek itsas base bat ezarri nahi luke-eta portu-hiri estrategiko horretan-, baina Kremlinek bi aldeekin jokatzen jarraitzen du, etorkizuneko aukera guztiak zabalik utzita.

Era berean, Irango gobernuak babesa ematen dio bere ustez “gobernu legitimoa” denari -kasu honetan, SAFi-, Itsaso Gorrirako sarbidea izango duen base militar bat eraikitzeko.

ETNIA, POLITIKA, ETA GERO, ERLIJIOA

Europatik, gatazkarekiko ia interesik erakutsi gabe eta, dirudienez, nagusitasun moralaren altueratik, badaude gerra zibila “kristauen aurkako sarraski” edo “musulmanen arteko basakeria” gisa aurkeztera ausartu diren ahotsak. Narratiba arrazista eta interesatu horretatik urrun, lurrean gertatzen den gatazka askoz konplexuagoa da.

Azkenaldian, El-Fasherren aurkako erasoaldian, ez ziren kristauak soilik izan erailak. Ehunka musulman eta animista ere RSFren biktima izan ziren. Hiriko amatasun-ospitalean 450 pertsona baino gehiago sarraskitu zituzten, gehienak musulmanak. Abu Shouk auzoan beste sarraski bat gertatu zen, non masalit, fur eta zaghawa etniak ere helburu bihurtu ziren.

Beraz, hiriaren aurkako erasoaldian, erasotzaileek ez zituzten erlijioak bereizi; setioan “defendatzaile” edo hirian geratu ziren “traidore” guztiak izan ziren jomuga. Sudanen gorrotoa nagusitzen da arerioaren aurka, baina gatazkaren atzealdeari eta Darfur eskualdean 2003tik hildako milioi erdi pertsonari ezikusiarena egiteak agerian uzten du horrelako akusazioen funtsik eza. Horregatik, Vox alderdi ultraeskuindarreko buru Santiago Abascalek zabaldutako mezuak ez dira egiazkoak, eta errealitatetik urrun dagoen kontakizun ideologikoa inposatzen saiatzen dira.

ETA ORAIN, ZER?

Gerra fase berri batean sartu da: bi gobernu, bi armada eta bi diskurtso “legitimo”, bakoitza bere oinarriaren aurrean. SAFk erakundeak eta hiriburua kontrolatzen ditu; RSFk, berriz, lurraldea, urrea eta ibilbide estrategikoak. Hala ere, lerroa ez da hain garbia: SPLM-Iparraldea bezalako talde armatuek Kordofan eta Nilo Urdineko eremu zabaletan aurrera egin dute, beren autoritatea ezarrita. Bi blokeren arteko borroka zirudiena orain lurralde zatiketa konplexu eta anitz bihurtu da.

Otsailean, RSFk erbesteko gobernu paralelo bat aldarrikatu zuen, eta SAFk agintari berriak izendatuz eta estatuaren batasunaren inguruko diskurtsoa indartuz erantzun zuen. Bi blokeak burujabetzaren izenean aritzen dira. Sudanen, beraz, ez dago soilik gerra zibila; estatu bikoiztu batena eta lurraldearen banaketa formalarena ere bada gaur egungo eszenatokia.

Gauzak horrela, 2019. urtean gizarte zibiletik sortu zen iraultza -itxaropenez, herri antolaketaz eta duintasun-eskariz betea- berriro ere militarrek bahitu dute. Hura babestuko zutela zin egin zuten berberak dira gaur egun boterea eta armak eskuetan dituztenak. Demokraziaren alde bizia arriskatu zuten herritarrak baztertuak, kanporatuak edo akabatuak izan dira.

NBEk eta nazioarteko analistek 2023tik ohartarazi zuten gatazkaren larritasunaz, baina El-Fasherren erorketaren ondoren soilik hasi dira gobernuak eta hedabideak Sudanera begira. Beranduegi ehunka milarentzat.

Herrialdea ez da lerro erlijiosoengatik zatitzen, baizik eta botere, urre, portu, legitimitate eta kontrol sozialarengatik. Bandoek diote herriaren alde borrokatzen dutela, baina ezkutu gisa erabiltzen dute eta etsai gisa akabatzen dute.

Sudan odoletan dago, ez bere herriagatik, baizik eta bere aurka.

Herritarren aurkako gerra da. Borroka egiteko erabiltzen den bide bera.